13. qərbli , xüsusən də hər şeyi hind-avropalılaşdırmağa çalışan tarixcilərin , bir də əlbəttə ki , cənubdakı şovinist tarixcilərin inadla inkar etdiyi gerçəklikdir. hə , əlbəttə bütün azərbaycanlılar safqan türk deyil , şübhəsiz qarışıqlıqlar var. onsuz da , yerüzündə az vəya çox qarışmamış xalq yoxdur. ancaq biz əslində qafqazlılarıq , ya da iranlılarıq ancaq birdən bir əsr içində başladıq türkcə - oğuzca- danışmağa kimi iddialar əsilsizdir. ixtisasım gərəyi və gələcək akademik karyeramı ingiliscə desək turkic studies mövzusunda planladığım üçün bu məsələyə də aydınlıq gətirmək lazımdır. sıra ilə məsələləri ələ alacam
1. ilk öncə azərbaycanın dılğır tarixcilərinin hər şeyi türkləşdirməsi cəfəngiyyatdır. kütləvi olaraq azərbaycanın türkləşməsi səlcuq-oğuz axınlarından sonradır. azərbaycan dedikdə isə bugünkü respublikamızı nəzərdə tuturam. ancaq azərbaycanın türklərlə təması çox qədimdir. 2-ci yüzilliyin başlarında xiong-nuların şimali qafqazda görülməsinə aid roma tarixcilərinin qeydləri var. hətta 1-ci yüzillyin roma coğrafiyaçısı pomponius mela azov sahillərini " turcae " adlandırır. hətta böyük plini də bəhs etdiyimiz sahəni eyni adla adlandırır. 3-cü göytürk - sasani müharibəsində tonq yabqunun dərbəndi yağmalamasını movses kaqhankavetsi " çəkik gözlü şeytanlar , şəhəri dağıtdılar " deyə qeyd edib öz əsərində. bundan əvvəl , panilius priscus - hansı ki , attilanı şəxsən görüb , hunların albaniyanı yağmaladığını qeyd edir. bir də dərsliklərimizdə haylandur hunları olaraq keçənlər. onoqurlardır. onlar da şimalın köçəri türklərindəndir və (gbax:dəşti qıpçaq) adlanan bölgə əvvəllər onoquria adlanıb. qərbi göytürk xaqanlığından sonra , qafqazın nəzarətini öz əlində s aşina ailəsinin digər nümayəndələri , xəzər xaqanları saxlayır. 730-cu ilin böyük yürüşündən sonra , ərəb tarixçiləri qeyd edirlər ki , " xaqanoğlu barsbek - pars vəya bars bəy- 30000 xəzəri albaniyaya yerləşdirdi " . yerləşdirilən bölgə isə quba - xaçmaz arası bölgələrdir. yəni , xəzərlər koridor olaraq istifadə etdikləri bölgəyə özlərindən olanları yerləşdirdilər. yadıma düşmuşkən, 3. göytürk-sasani müharibəsindən sonra bir qisim suvar gəncə ətrafına yerləşir. bugünkü , balakən ətrafı , azərbaycanın rusiya sərhəddi olan bölgələr oğuz olmayan türklər tərəfindən , oğuzlardan əsrlər öncə yerləşilmişdi. ancaq heç biri oğuzlar kimi ana ünsür ola bilmədi. həm də , oğuzlar türklərin tarixi köç yolunu bi növü pozmuşdu. çünki onlar 11. əsrdə ənənəvi şimaldan yox , iran yaylası üzərindən gəldilər. baxın bir linqvstik nümunə ilə izah edəcəm , oğuz ləhcələrində "tapmaq" feli yoxdur , hamısında "bulmaq" felidir işlənən . baxmayaraq ki , azərbaycan dili də oğuz ləhcəsindəndir ancaq "bulmaq" yox "tapmaq" işlədirik. "tapmaq" feli qıpçaq mənşəlidir və misir məmlüklərinə aid tarixi sənədlərdə keçir. misir məmlükləri də məlumdur ki , qıpçaq mənşəlidir. tapmaq feli bugün qaraçay-balkar türkcəsində var , yəni şimal türklərinin davamçılarında. yuxarıda qeyd etdiyim kimi , bu türk məskunlaşmaları yeni yurd salmaq məqsədi daşımadığı üçün lokal xarakter daşıyırdı. albaniyanın nə dilinə , nə də mədəniyyətinə təsir edə bildi. bunda azsaylı olmağında önəmli rolu vardı. azərbaycanın türklərlə tanışlığı mövzusuna qısaca belə bir özət keçdik. araşdırmaq istəyən sözlükcülər olsa , nə əla.
2. bugünün genetik araşdırmaları , richard nelson fyre , vladimir minorsky kimi tarixcilərin iddiaları və elite domination theory
20. əsrin əvvəllərində bir başölçmə irqçiliyi tüğyan edirdi . elmi irqçilik . indi də bu genetik araşdırmaları. cəmi 5000 insan üzərində aparılan araşdırmada , hansı haploqrup əsas təşkil edirsə xalqın kökü ora aid edilir. tarix disiplini buna gülür. xüsusən , köçəri xalqlarda bəll bir haploqrup ola bilməz. məsələn , 9-cu əsrin uyğur xaqanı ilə 10-cu əsrin oğuz yabqusu fiziki olaraq tamamilə fərqlidir , ancaq dilləri eynidir. türklər koreya sərhədlərindən xəzərə kimi yayıldığı üçün bunlarda spesifik bir haploqrup axtarmaq gülməlidir. oğuzlar da ümümi altay regionundan ən tez qopan topluluq olduğu üçün fiziki görünüşləri digər türklərlə fərqlidir. teles civarında yaşayan bu boylar , çin qaynaqlarında çox aydın şəkildə keçir. anlaşılır olsun deyə türk professor ahmet taşağılın " töles boyları " məqaləsi , sizi qısaca fikir sahibi edə bilər. 9-cu əsrin oöuz yabqusu da , 11-ci əsrin səlcuq sultanı da , 14-15-ci əsrin qatqısız türkü qaraqoyunlu və ağqoyunlu türkləri də çəkik gözlü deyildi. buradan yola çıxıb , bizim , türkiyəlilərin , iraq və suriya türkmənlərinin niyə çəkik gözlü olmadığını aydınlaşdırın.
yuxarıda adı keçən tarixcilərimiz , tarix elminə bəlkə də ən faydalı olmuş tarixcilərin başında gəlir. ancaq minorsky və fyre bəzi məsələlərdə klassik oryantalistlər kimi davranıblar. fyre deyir ki , azərbaycanlılar türkcə danışan iranlılardır. səlcuq axınlarıdan sonra 2-3 əsr ərzində regionun əhalisi başladı türkcə danışmağa. yəni , elite domination theory budur. yəni bu regionları idarə edən türk hökmdarlar idi , ancaq xalq irani idi. zamanla xalq başladı bu hökmdar sülaləsinin dilini danışamağa. bu mümkünsüzdür , oturaq əhali , köçəri köklü hökmdarın dilini danışmağa başladı , həm də farscanın ən qızıl dövründə. bu tezis qəbul edilməzdir. həm də belə bir ziddiyət çıxır ortaya. oturaq toplumlar mədənidirsə , köçərilər də barbardırsa , oturaqların köçərilərə dillərini , mədəniyyətlərini qəbul elətdirməsi lazımdır. ancaq nədənsə bu regionda tərsi alınıb bu tezisə görə. elite domination theoryni elə digər türk dövlətləri çürüdür. misir məmlük sultanlığı , dehli türk sultanlığı , böyük muqal imperiyası üç gözəl nümunədir. hər üç dövlətdə də , "dynastic and military language" türkcə olub. yəni toplumu idarə edən elitlər türklər olub. ancaq indi bu dövlətlərin olduğu ərazi də türk kültürü adına heç nə yoxdur. az-çox misirdə nəsə qalıb. xüsusən , misir məmlükləri asimilasiya olmamaq üçün demək olar ki , bütün klassik əsərləri qıpçaq türkcəsinə çevirdilər. ancaq təbii olaraq , zamanla , xalqın dili olan ərəbcə öz sözünü dedi. eynisi hindistan üçün də keçərlidir. babür şahın ana dili olan çağatay türkcəsi zamanla unudulub getdi. ancaq azərbaycanda və anadoluda bu baş vermədi. çünki elitlərdən başqa , davamlı olaraq orta asiyadan oğuz axını davam edirdi. vladimir minorsky də buna bənzər fikirləri müdafiə edir. bu kimi tarixcilərin sayı az deyil. təsadüfi deyil ki , richard nelson fyrea bu "xidmətlərinə" görə "irandoost" ləqəbi verlib. keçək azərbaycanın türkləşməsi məsələsinə
3. 11-ci əsrin əvvəllərində başlayan oğuz axınları yaxın şərqi yeni bir millətlə , türklərlə , tanış etdi. səlcuqlarla birlikdə minlərlə oğuz ailəsi də yeni regiona üz qoydu. iran yaylası üzərindın gələn oğuzlar , mərkəzi iran quru çöl iqlimi olduğu üçün orada durmadılar. şimali suriya , şimali iraq və cənubi azərbaycan oğuzların ən sıx bölgələri idi. hətta. qayılar şimali suriya üzərindən anadoluya giriblər. oğuz axınları səlcuqlarla durmadı. ən az səlcuqlar qədər effektli olan monqol axınları var. monqollar demək olar ki, regionda salamat şəhər qoymadılar. orta asiyadan mmonqollarla birlikdə köç davam edirdi. həm monqol qoşunlarının yarısı demək olar ki , türklər idi. bununla yanaşı , monqollardan qaçan orta asiya oğuzları yenə axında davam edirdi. bakixanov gülüstani-irəmdə belə bir şey yazır. hülakü xan 200 mindən çox türk-tatarı arrana yerləşdirdi. düşünün , 13-14-cü yüzilliklərdə bu. say nə deməkdir. əlavədən, köçərilər də təbii artım hər zaman çox olub. ardından qərbli tarixci anlaylışı ilə desək , turcoman invasions - yəni ağqoyunlu və qaraqoyunlu dövrü başıandı. demoqrafik vəziyyət türklərin xeyrinə çoxdan dəyişmişdi. səfəvilər bunu pik nöqtəyə çatdırdı. ermənilərin 17-ci əsrin ilk illərində azərbaycandan şah abbas tərəfindən deportasiyası ilə region necə deyərlər bizə qaldı. bu sürgün ermıni tarixində naxçıvan deportasiyası adlanır. qısacası, oğuz axınları 17-ci əsrə qədər davam edir.6-7 əsr ərzində region tamamilə türkləşir. təbii ki , azsaylı qalan yerli xalqlar da əriyib yoxa çıxırlar türklərin arasında
edit: faydalı olması ümidilə